 |
| Mối quan hệ truyền thống hài hòa giữa người Việt và thiên nhiên đang phải đối mặt với những thách thức về môi trường và biến đổi khí hậu. (Ảnh: VGP). |
Ứng xử hài hòa với thiên nhiên từ trong cội nguồn văn hóa
Từ hàng nghìn năm nay, văn hóa Việt Nam và thiên nhiên luôn gắn bó mật thiết, như hai mảnh ghép không thể tách rời trong bức tranh cuộc sống của dân tộc. Bắt nguồn từ nền văn minh lúa nước, người Việt đã lớn lên cùng đất đai, hòa mình vào sông nước, hít thở bầu không khí và nương tựa vào các hệ sinh thái xung quanh. Thiên nhiên không chỉ là nền móng để con người sinh tồn, mà còn in sâu vào tâm thức, phản ánh trong những phong tục, lễ hội và triết lý sống đầy tính nhân văn. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang đặt ra những thách thức chưa từng có, việc gìn giữ và trân trọng những giá trị văn hóa truyền thống trong ứng xử với thiên nhiên trở thành nhiệm vụ cấp thiết, mở ra cánh cửa hướng tới một tương lai bền vững hơn.
Đi sâu vào đời sống thường ngày, có thể dễ dàng nhận thấy cách mà người Việt bày tỏ lòng tôn kính và biết ơn sâu sắc với thiên nhiên. Các tín ngưỡng thờ thần tự nhiên như thần Mặt Trời, thần Đất, thần Núi, thần Sông, hay thần Mưa đều bắt nguồn từ sự nhận thức rằng, mỗi yếu tố tự nhiên đều nắm giữ “chìa khóa” sinh tồn và thịnh vượng của cộng đồng. Những lễ hội như lễ cầu mưa, lễ xuống đồng, hay Tết trồng cây không chỉ là những nghi thức đơn thuần, mà còn là dịp để con người tìm kiếm sự giao hòa, gửi gắm những mong ước chân thành về mùa màng tươi tốt, cuộc sống ấm no.
Nền nông nghiệp lúa nước truyền thống của người Việt cũng dựa trên sự hiểu biết sâu sắc và tuân theo các quy luật tự nhiên. Người nông dân xưa khéo léo vận dụng các kỹ thuật canh tác bền vững như luân canh, xen canh, sử dụng phân bón hữu cơ một cách hài hòa, gắn bó mật thiết với đất đai và nguồn nước. Họ tích lũy vô vàn kinh nghiệm quý giá về lựa chọn giống cây phù hợp, thời điểm gieo trồng thuận lợi nhờ việc quan sát tinh tế thiên văn, thời tiết. Tất cả những điều này thể hiện sự gắn bó mật thiết và am hiểu sâu sắc của người nông dân với tự nhiên.
Không chỉ dừng lại ở thực tiễn cuộc sống, văn hóa ứng xử với thiên nhiên còn được truyền tải đầy sinh động qua những câu chuyện dân gian, cổ tích, ca dao, tục ngữ. “Cây tre trăm đốt” không chỉ dạy người ta sống ngay thẳng, mà còn gián tiếp nhắc nhở về sự khiêm tốn và trân trọng tài nguyên tự nhiên. “Cóc kiện trời” lại khắc họa mối liên kết không thể tách rời giữa con người và vạn vật, ngầm nói lên thông điệp bảo vệ môi trường sống chung;…
Trước thách thức về môi trường và biến đổi khí hậu
Việt Nam đang chứng kiến một cuộc khủng hoảng ô nhiễm môi trường đáng báo động trên nhiều phương diện. Cụ thể, ô nhiễm không khí, đặc biệt là nồng độ bụi mịn, đã vượt quá ngưỡng cho phép ở nhiều thành phố lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh. Ô nhiễm nguồn nước đang gây ra những hậu quả nghiêm trọng, khiến cho nhiều dòng sông, hồ nước trước đây trong xanh, yên bình giờ trở thành những dòng nước đen ngòm, bốc mùi khó chịu. Tình trạng ô nhiễm đất do chất thải công nghiệp, nông nghiệp và khai thác khoáng sản cũng đang diễn biến phức tạp.
Trong khi đó, rác thải sinh hoạt lại chất chồng từng ngày với tốc độ đáng lo ngại, vượt xa năng lực xử lý của những hệ thống chưa đáp ứng được yêu cầu. Bên cạnh những vấn đề môi trường trực tiếp, Việt Nam cũng đang cảm nhận rõ nét hơn bao giờ hết sự khắc nghiệt của biến đổi khí hậu. Bão lũ, hạn hán và các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng diễn ra thường xuyên, dữ dội hơn, cướp đi tài sản, thậm chí cả tính mạng con người.
Trong bối cảnh đó, cách người Việt tương tác với môi trường ngày nay có cả những mặt tích cực và tiêu cực. Một bộ phận người dân vẫn duy trì những hành vi thiếu ý thức và gây hại đến môi trường, như xả rác bừa bãi, sử dụng quá mức đồ nhựa dùng một lần, lãng phí năng lượng và nước. Tuy nhiên, ngày càng có nhiều người Việt Nam nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường và đang tích cực thay đổi hành vi của mình theo hướng thân thiện hơn với thiên nhiên. Ý thức tiết kiệm năng lượng và nước ngày càng được nâng cao, việc sử dụng phương tiện giao thông công cộng và xe đạp có xu hướng gia tăng, các hoạt động tái chế rác thải tự phát và có tổ chức ngày càng phổ biến và phong trào trồng cây xanh ngày càng lan rộng.
Khi nghệ thuật và giáo dục vun đắp tình yêu thiên nhiên
Nghệ thuật và giáo dục môi trường đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi ứng xử của con người với thiên nhiên, đặc biệt khi kết hợp với bản sắc văn hóa Việt Nam.
Văn học Việt Nam từ xưa đến nay luôn gắn bó mật thiết với thiên nhiên, khơi gợi sự rung động và thấu cảm sâu sắc. Từ những vần thơ nổi tiếng của Nguyễn Du trong “Truyện Kiều” miêu tả vẻ đẹp “Long lanh đáy nước in trời”, hay những trang văn dịu dàng, giàu hình ảnh về thiên nhiên làng quê Việt trong các tác phẩm của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh như “Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh”, văn chương Việt Nam luôn nhắc nhở người đọc về mối quan hệ mật thiết giữa con người với tự nhiên.
Các chương trình giáo dục môi trường ở Việt Nam ngày càng phát triển đa dạng, từ hoạt động ngoại khóa trong trường học đến các chương trình giáo dục cộng đồng. Việc kết hợp các yếu tố văn hóa truyền thống như câu chuyện cổ tích, ca dao, tục ngữ, trò chơi dân gian, lễ hội vào các chương trình này tạo ra sự gần gũi, hấp dẫn và dễ tiếp thu hơn cho người học, đồng thời khơi dậy lòng tự hào và trách nhiệm đối với di sản văn hóa và môi trường của dân tộc.
Bản sắc văn hóa Việt Nam, với những giá trị truyền thống về sự hài hòa với thiên nhiên, lòng yêu quê hương, đất nước và tinh thần cộng đồng, là một nền tảng vững chắc để xây dựng một tương lai bền vững và có trách nhiệm với môi trường trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống có thể góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường, thay đổi hành vi ứng xử theo hướng bền vững hơn và tạo ra sự đồng thuận xã hội trong việc ứng phó với biến đổi khí hậu.
Đỗ Trang
