Vinh danh Xòe Thái
Điệu Xòe sống cùng thời gian
Chương trình do UBND tỉnh Yên Bái phối hợp với Bộ VH,TT&DL cùng các tỉnh Lai Châu, Điện Biên, Sơn La đồng tổ chức. Với chủ đề “Xòe Thái - Tinh hoa miền di sản”, buổi lễ cũng sẽ khởi động Lễ hội Văn hóa Du lịch Mường Lò 2022. Sau nghi lễ nhận bằng UNESCO, phần hội sẽ được dàn dựng dưới hình thức sân khấu thực cảnh, vừa khai thác được sức quyến rũ của nghệ thuật Xòe Thái, vừa tôn vinh giá trị văn hóa tinh hoa của đồng bào dân tộc Thái ở các vùng Tây Bắc, xứng tầm với sự kiện đón bằng ghi danh của UNESCO.
Chương trình nghệ thuật sẽ giống một thiên sử thi đặc sắc, gồm nhiều đại cảnh công phu, kể với công chúng về lịch sử, con người, văn hoá, đời sống… của người Thái qua 3 chương: “Thiên di - Dựng bản, lập mường”; “Miền di sản” và “Tinh hoa nghệ thuật xòe”.
Đặc biệt, chương trình không sử dụng đạo cụ sân khấu thông thường mà dùng các hiện vật tồn tại hàng ngày trong đời sống người Thái như lúa, tre, nông cụ… 90% thời lượng âm nhạc trong chương trình là các bài hát tiếng Thái với mục đích tôn vinh văn hóa Thái, chỉ có hai ca khúc tiếng Việt là “Chiếc khăn piêu” và “Về Yên Bái múa điệu xòe hoa”. Chương trình có phụ đề tiếng Việt để khán giả hiểu nội dung nghệ thuật.
Ngày 15/12/2021, trong khuôn khổ Kỳ họp lần thứ 16 của Ủy ban liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, hồ sơ nghệ thuật Xòe Thái của Việt Nam đã được vinh danh cùng với 48 hồ sơ khác. Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp quốc (UNESCO) đã chính thức ghi danh Xòe Thái là Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại, khẳng định sự ghi nhận của quốc tế đối với những giá trị văn hóa của Việt Nam.
Có thể nói, ở cấp độ quốc tế, việc Xòe Thái được vinh danh sẽ nâng cao tầm nhìn về di sản văn hóa phi vật thể nói chung; tăng cường đối thoại giữa các đội văn nghệ và cộng đồng người Thái và góp phần làm cho nhiều biểu đạt sáng tạo văn hóa được chú trọng.
Ở cấp độ địa phương, sự ghi danh trên cũng nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của Xòe Thái, về di sản văn hóa nói chung của cộng đồng; thúc đẩy trách nhiệm trao truyền di sản giữa các thể hệ và thực hành di sản trong đời sống đương đại.
Ở cấp độ quốc gia, sự ghi danh sẽ nâng cao nhận thức về giá trị và tầm quan trọng của những truyền thống vũ đạo tương tự trong các vùng khác ở Việt Nam; tăng thêm niềm tự hào về bản sắc văn hóa và phát huy tinh thần đoàn kết giữa các dân tộc ở Việt Nam…
Tôn vinh di sản
Trong tiếng Thái, “Xòe” có nghĩa là múa với các động tác tượng trưng cho các hoạt động của con người trong nghi lễ, sinh hoạt văn hóa, cuộc sống, lao động. Xòe được trình diễn trong các nghi lễ, trong đám cưới, lễ hội, các sự kiện văn hóa của cộng đồng. Chủ thể của nghệ thuật Xòe Thái là cộng đồng người Thái, cư trú ở vùng núi Tây Bắc Việt Nam. Họ là một trong 54 dân tộc sinh sống ở Việt Nam, chủ yếu canh tác trồng lúa nước. Những người thực hành Xòe là thành viên của cộng đồng người Thái, không phân biệt giới tính, lứa tuổi, nghề nghiệp và địa vị xã hội. Xòe được bà con người Thái thực hành ở 4 tỉnh Yên Bái, Lai Châu, Sơn La và Điện Biên.
Di sản Xòe Thái đi kèm với âm nhạc của các nhạc cụ như tính tẩu, kèn loa, khèn bè, trống, chiêng, chũm chọe, pí pặp, bẳng bu, mák hính. Cộng đồng người Thái cùng nhau gánh vác trách nhiệm và có vai trò khác nhau trong việc tổ chức thực hành Xòe. Cả đàn ông và phụ nữ đều có thể là nhạc công trong các cuộc Xòe. Xòe được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác trong cộng đồng tới tất cả mọi người với mọi lứa tuổi và giới tính khác nhau. Trẻ em học Xòe từ ông bà, cha mẹ. Các thầy cúng truyền dạy Xòe cho các con nuôi. Các nghệ nhân và những người thực hành Xòe còn truyền dạy trong các đội văn nghệ, các trường phổ thông và trường nghệ thuật. Xòe phản ánh thế giới quan và vũ trụ quan của người Thái, được trình diễn vào dịp Tết đến, xuân về, trong lễ hội, các cuộc vui, liên hoan. Xòe Thái cởi mở cho tất cả mọi người không kể tuổi tác, giới tính, địa vị xã hội, nghề nghiệp và tộc người.
Nghệ nhân Lò Văn Biến, người có nhiều năm nghiên cứu văn hóa Thái cho biết, đồng bào Thái Tây Bắc không chỉ múa Xòe trong những dịp lễ, Tết mà còn trong những lễ hội của các bản làng như Xên bản, Xên mường (lễ cúng bản, cúng mường). Trong bất cứ tiệc lớn, tiệc nhỏ hay trong những ngày vui của dòng họ, gia đình, như: lễ mừng cơm mới, mừng nhà mới, trong đám cưới hỏi hoặc đơn giản là khi nhà đón khách quý… đồng bào người Thái đều tổ chức ăn mừng và múa Xòe, bởi họ quan niệm nếu không Xòe, tiệc đó không vui và không thành công. Chính vì vậy, Xòe đã trở thành một phần cuộc sống, như cơm ăn, nước uống hằng ngày của đồng bào Thái vùng Tây Bắc.
Nói về nguồn gốc của múa Xòe, nghệ nhân Lò Văn Biến lý giải, do sống giữa thiên nhiên hùng vỹ, cùng với sự cần cù, tinh thần sáng tạo trong công cuộc chinh phục thiên nhiên, nên mỗi khi hoàn thành một công việc trọng đại, người Thái lại nắm tay nhau quanh đống lửa nhảy múa ăn mừng. Những điệu Xòe hình thành phát triển từ đó.